مقدمات حفظ
برای شروع حفظ قرآن نكاتی وجود دارد كه مقدمات معنوی و اوّلی به شمار می‌روند و توجه به آنها از اهمیت زیادی برخوردار است. این نكات به شرح زیر است:
1. نیت
ارزش هر عمل صالحی را چگونگی نیت در آن عمل تعیین می‌كند: «إنما الأعمال بالنیات1». ارزش و اهمیت داشتن نیتی خالص و پاك، كاملاً روشن است. البته نباید كار به وسواس بكشد و توجه به شبهات انسان را از حفظ آیات نورانی كلام وحی باز ندارد و همین كه توجه داشته باشد قرآن را جز برای تقرب به درگاه الهی حفظ نمی‌كند، كافی است.
2. انگیزه
در حفظ قرآن انگیزه‌های مادی، ناتوان‌اند كه انسان را به سرمنزل مقصود برسانند، اما انگیزه‌های معنوی می‌توانند به شخص نیرو و انرژی و روحیه‌ای خستگی‌ناپذیر دهند؛ انگیزه‌هایی چوهن: توجه به فضیلت حفظ و حافظ قران كه در روایات بارها بیان شده است، لذت از انس و الفت همیشگی با كلام خدا و درك مقامات عالی اخروی.
3. عزم و اراده
بسیج همه نیروها و توانایی‌ها در تحقق بخشیدن به امری را عزم گویند. داشتن عزمی راسخ و اراده‌ای محكم در رسیدن به مقصود در وادی حفظ قرآن ضروری است.
4. توكل و دعا
موفقیت در هر امری منوط به لطف و تفضل الهی است. پس بعد از آنكه فرد عزم خود را جزم كرد، باید بر خداوند متعال توكل كند: فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَی اللَّهِ آل‌عمران/159. دعا نیز در كسب عنایات خداوندی بسیار مؤثر است. شایسته است هر روز قبل از شروع به امر مقدس حفظ قرآن، دعاهای مربوط به حفظ (كه در جلد چهارم اصول كافی باب «الدعا فی حفظ القرآن» است)، خوانده شود.
5. تمركز حواس
در موقع حفظ قرآن، باید تمام همّ و غمّ حفظ آیات باشد، نه چیز دیگر، و به هیچ چیزی جز آیاتی كه دارد حفظ می‌كند، نیندیشد. این امر ممكن است در ابتدا قدری سخت باشد، اما با تمرین و ممارست و دقت و توجه، به دست خواهد آمد، برخی عوامل ممكن است باعث پراكندگی حواس شود؛ مثل سرما، گرما، گرسنگی، تشنگی، خشم، خوشحالی مفرط، قرار و وعده‌ای كه نزدیك است خلف وعده شود، منتظر بودن و ... . در این حالات شخص به خوبی نمی‌تواند بر روی یك موضوع (حفظ قرآن) تمركز داشته باشد، خصوصاً بعد از فعالیت‌های سنگین ذهنی كه ناشی از اشتغالات تحصیلی یا علمی است، نباید سریعاً به حفظ قرآن پرداخت، بلكه باید كمی استراحت كرد تا سلول‌های مغز برای بازیابی قدرت خود فرصت یابند.
در محیط هم عواملی مثل سرو صدا، آلودگی هوا و ... مانع تمركز می‌شود و سالم بودن هوا و داشتن اكسیژن كافی، فعالیت بهتر ذهن و مغز را در پی دارد.
خواب كافی هم نقش مؤثری در ایجاد تمركز حواس دارد.
هرچند نباید حفظ را منحصر به زمانی خاص كرد ـ یعنی انسان باید از تمام اوقات خود به صورت بهینه برای حفظ استفاده كند ـ با وجود این صبحگاهان به دلیل وجود اكسیژن بیشتر در هوا، استراحت مغز، آرام بودن محیط و نشاط صبحگاهی از بهترین زمان‌های حفظ است.
اینكه گفتیم نباید فقط از یك زمان برای حفظ استفاده كرد، به معنای بی‌نظمی در زمان حفظ نیست؛ بلكه به عنوان مثال اگر شخصی بخواهد روزی 2 ساعت برای حفظ اختصاص دهد، باید آن را به 3 بخش 40 دقیقه‌ای با فاصله‌های مناسب در طول شبانه‌روز تقسیم كند؛ مثلاً 40 دقیقه اول صبح، 40 دقیقه نزدیك ظهر و 40 دقیقه عصر یا شب.
حافظ كوشای قرآن باید سعی كند در هیچ شرایطی برنامه روزانه‌اش تعطیل نشود، اما اگر یك روز به هر علتی نتوانست در محیط یا ساعت مناسب به حفظ بپردازد، نباید كار حفظ را تعطیل كند و از آنچه در اختیار اوست ، كمال استفاده را بنماید.
6. وضو
داشتن وضو در تمامی اوقات مستحب است، خصوصاً در هنگام قرائت و حفظ قرآن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است وضو یكی از عوامل تمركز حواس است، باطن انسان را نورانی و دل و جان را آماده پذیرش نور قرآن می‌كند. رو به قبله نشستن در هنگام حفظ هم فضیلت دارد. همچنین نشستن در جهت معین، تمركز ایجاد می‌كند.
7. برنامه‌ریزی
فرد باید با توجه به میزان توانایی و آمادگی و همچنین با در نظر داشتن مقدار وقتی كه برای این كار در اختیار دارد، حد معینی از آیات را مشخص سازد و همه روزه آنها را طبق برنامه زمانی مشخص حفظ می‌كند. البته باید توجه داشت كه فرصت را انسان به وجود می‌آورد و نباید منتظر به وجود آمدن آن شد.
8. رسم‌الخط قرآن
قرآنی با رسم‌الخط خوانا و چاپ مرغوب را تهیه كرده، دقت كنید كه زمینه صفحات آن سفید نباشد؛ زیرا رنگ سفید بازتاب نور زیادتری را نسبت به سایر رنگ‌ها دارد و به مرور باعث خستگی زودرس چشم می‌شود. می‌توانید قرآنی را كه تهیه می‌كنید در 2 اندازه باشد: یكی قرآنی كوچك كه بتوانید آن را در بیرون از منزل با خود ببرید، و دیگری قرآنی با قطع وزیری كه در منزل از آن استفاده كنید. البته حتماً باید نوع رسم‌الخط آنها یكی باشد تا باعث اختلاط آیات و صفحات در ذهن نشود.
9. دوست همراه برای حفظ
همراه بودن حداقل 2 نفر با یكدیگر در حفظ قرآن باعث ایجاد ثبات و نظم در برنامه می‌شود و تضمین‌كننده استمرار و تداوم حفظ قرآن است. این 2 نفر می‌توانند در طول هفته با برنامه دقیق، آیاتی را كه برای حفظ و مرور مشخص شده، برای یكدیگر بخوانند.
10. جلسات حفظ قرآن
استفاده از اشارات و راهنمایی استاد برای تسریع و تسهیل حفظ قرآن بسیار مناسب و پرفایده است.
11. آشنایی با روخوانی قرآن
ابتدایی‌ترین شرط حفظ قرآن آشنایی با روخوانی و روانخوانی است. حفظ ناصحیح آیات، كند حفظ شدن و ... از آسیب‌های عدم تسلط بر روانخوانی قرآن است.
12. شروع حفظ
خوب است سوره‌های كوچك جزء 30 محور شروع حفظ قرآن قرار داده شود. می‌توان این سوره‌ها را به‌راحتی در نمازهای واجب و مستحب خواند و كمی لذت حفظ آیات را چشید.
همین طور حفظ بر اساس معانی را كه باعث تسریع در حفظ می‌شود، می‌توان محور قرار داد و بدین منظور، از قصص قرآن حفظ را شروع كنید. البته پراكنده حفظ كردن مطلوب نیست و آنچه گفتیم، برای شروع حفظ بود و نهایتاً پس از كسب آمادگی، باید از ابتدای قرآن حفظ را ادامه داد.
روش حفظ
پس از بیان مقدمات، به بیان روش حفظ می‌پردازیم.
فرض می‌كنیم طبق برنامه‌ای منظم و دقیق، باید هر روز نیم صفحه حفظ كند. وی ابتدا باید مقدار معین شده (نیم صفحه) را چندین بار با دقت تمام و همراه با تأنی تلاوت كند. آنان كه با فن قرائت قرآن به روش تحقیق با تجوید و لحن زیبا آشنایی دارند، می‌توانند كل آیات نیم صفحه را چند بار با دقت و تعمق بر روی تك تك كلمات تلاوت كنند، زیرا این كار علاوه بر آنكه مانع حفظ كردن كلمات و حركات به صورت غلط می‌شود، باعث آشنایی اجمالی با آیات مورد نظر نیز خواهد شد. از آنجا كه حفظ كردن چیزی نیست جز دقت و تأمل قابل توجه بر روی تك‌تك كلمات و حروف و استقرار آنها در ذهن، پس برای حفظ هر آیه باید آن را چندین بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و كلمه موجود در آن تلاوت كرد. تعداد تكرار هر آیه نیز بستگی به قدرت حافظه فرد و نیز سخت یا آسان بودن آیه دارد. بعضی با سه بار خواندن یك آیه متوسط، آن را حفظ می‌كنند و بعضی نیاز به تكرار و تمرین بیشتر دارند. پس با چند بار خواندن آیه ـ به قصد حفظ كردن و همراه با توجه و تأمل كافی نه فقط خواندن معمولی ـ مقدار زیادی از كلمات آن در ذهن جای می‌گیرد، اما هنوز آیه مزبور كاملاً در ذهن جای نگرفته است. حال باید آیه را بدون استفاده از قرآن و با كمك گرفتن از حافظه بخوانید. احتمالاً در هنگام تلاوت از حفظ، به اشكالاتی برخواهید خورد كه می‌توانید برای رفع آنها به قرآن مراجعه و رفع اشكال كنید.
بعد از این مرحله و پس از آنكه آیه به خوبی در حافظه شما جایگزین شد، حداقل 5 بار آیه را از حفظ تلاوت كنید تا مطمئن شوید آن را خوب به خاطر سپرده‌اید. ملاك و میزان كسب اعتماد از اینكه آیه را خوب حفظ كرده‌اید، تلاوت روان و راحت آیه حفظ شده است. باید توجه كنید كه تا آیه‌ای را خوب و كامل و متقن حفظ نكرده‌اید، هیچ‌گاه سراغ حفظ آیه بعد نروید. عدم رعایت این نكته حتماً مشكلاتی را ایجاد خواهد كرد.
بعد از اطمینان از حفظ كامل آیه اول، سراغ آیه دوم بروید و آن را هم مثل آیه اول حفظ كنید. بعد از حفظ مستحكم آیه دوم، یك بار آیه اول را از حفظ بخوانید تا ببینید آیا همچنان می‌توانید آن را راحت و خوب تلاوت كنید. اگر به اشكال برخوردید، آن را رفع كرده، سپس آیه اول و دوم را با هم از حفظ تلاوت كنید. بعد از حفظ آیه سوم، آیه اول، دوم و سوم را با هم از حفظ بخوانید. با همین روش تمام آیات نیم صفحه را حفظ كنید. توجه كنید كه بعد از حفظ هر آیه، برگشتن و خواندن تمام آیات قبلی كه امروز حفظ كرده‌اید، كمك بسیار بزرگی به برقراری ارتباط و تسلسل بین آیات دارد و باعث می‌شود شما به راحتی پس از تلاوت هر آیه، آیه بعدی را در ذهن مجسم كنید.
بعد از اتمام برنامه حفظ، تمام آیاتی را كه حفظ كرده‌اید، یك بار از اول تا آخر بخوانید. البته اگر به اشكالی برخوردید، آن را رفع كنید و مطمئن شوید كاملاً بر محفوظاتتان مسلط هستید. حال یك بار آیات را از آخر به اول (برعكس) بخوانید. اگر توانستید آیات را به این ترتیب بخوانید، نشانه دقت شما در حفظ و نمایانگر استواری محفوظات شماست.
یك توضیح هم لازم است و آن اینكه برای حفظ آیات طولانی یا متوسط باید هرچند كلمه از آیه، مثلاً هر 3 یا 4 كلمه را جدا از قسمت‌های دیگر حفظ كرده، سپس هر قسمت را به قسمت‌های قبل از آن وصل كنید تا آیه تمام شود. البته می‌توانید پس از حفظ هر قسمت، اول آن را با قسمت قبل از خودش بخوانید، سپس از ابتدای آیه تا جایی كه حفظ كرده‌اید، همه را از حفظ بخوانید.
نكته‌ای كه در حفظ كل سوره بهتر است مراعات شود، تقسیم آن سوره به چند دسته آیات و حفظ جداگانه هر دسته و اتصال همه آنها با هم است. البته لازم نیست آیات مربوط به یك دسته را در یك جلسه یا یك روز حفظ كنید؛ مهم این است كه در ذهن خودتان از یك سوره چند مجموعه تشكیل دهید. با این كار حجم سوره در نظر شما كمتر جلوه می‌كند و تسلط و احاطه بیشتر بر آن سوره خواهید داشت؛ مثلاً سوره نبأ را می‌توان از لحاظ مفهوم به 3 دسته آیات تقسیم كرد: الف) آیات 1 تا 16 در وصف پدیده‌های طبیعی؛ ب) آیات 17 تا 30 در وصف روز قیامت و وضعیت اهل عذاب؛ ج) آیات 31 تا آخر.
هر حافظ هر چه كه بر محفوظاتش افزوده شود، خودش به روش‌های نو و تازه‌ای برمی‌خورد كه بر اساس تجربه‌های شخصی به دست می‌آید و می‌تواند از آنها بهره‌مند شود؛ لذا روشی كه بیان شد، می‌تواند برای شروع كار باشد.
روش مرور آیات
مهم‌تر از حفظ آیات، نگه‌داری آیات حفظ شده در گنجینه ذهن است تا در طول زمان دچار فراموشی نشود. این امر نیاز به تكرار آیات حفظ شده بر اساس برنامه‌ای خاص دارد.
در هنگامی كه محفوظات حجم كمی دارند، همه آنها را می‌توان در هر روز مرور كرد، اما همین كه محفوظات زیاد شد، نیاز به برنامه خاصی است تا در یك دوره زمانی (مثلاً یك هفته) تمام محفوظات دوره شود و كیفیت محفوظات، همیشه در سطح خوبی باشد. اما اینكه هر روز چه مقدار را مرور كنیم، بستگی به استعداد و توانایی افراد دارد. ممكن است كسی با اندك تمرین و ممارستی همیشه آمادگی پاسخگویی محفوظاتش را داشته باشد و كسی نیاز بیشتر به تمرین داشته باشد.
به یاد داشته باشید هر روز قبل از شروع حفظ جدید، آنچه را روز گذشته حفظ كرده‌اید، حتماً مرور كنید.
بهترین روش مرور آیات: خواندن محفوظات با تكیه بر حافظه و بدون استفاده از قرآن بهترین روش مرور است. اگر هم به اشكالی برخوردید، كمی تأمل كنید و در صورت به یاد نیاوردن، به قرآن مراجعه كرده، سپس مورد اشكال را چند بار تكرار كنید تا خوب در حافظه جای بگیرد.
هنگام مرور هم فقط آیات را از ذهن نگذرانید، بلكه حتماً با صدای متوسط آیات را بخوانید. در این قسمت می‌توانید از همراه حفظ كه در مقدمات حفظ درباره‌اش سخن گفتیم، بهره‌مند شوید. محفوظاتتان را برای او بخوانید تا اگر اشكالی دارد، او رفع كند و او هم محفوظاتش را برای شما بخواند.
اگر احساس می‌كنیم حافظه شما آمادگی تلاوت را ندارد، گاهی می‌توانید آیات را از روی قرآن مرور كنید، یا نوار ترتیل را گوش دهید و با شخص ترتیل‌خوان (مرتل) همخوانی كنید، یا آیات را از ذهن بگذرانید. البته این روش، موقت است و روش اصلی همان است كه انسان با تكیه بر حافظه و بدون كمك گرفتن از نوشته قرآن یا صدای ترتیل مرتل، قرآن را مرور كند. بدین جهت، كسانی كه همیشه از این روش موقت استفاده می‌كنند، كار صحیحی انجام نمی‌دهند؛ زیرا اولاً، با این كار حافظه‌شان تنبل و ضعیف می‌شود. ثانیاً، خیلی دیر به نتیجه مطلوب می‌رسند و وقت بیشتری را برای دستیابی به تسلط مطلوب باید بگذارند. ثالثاً، محفوظاتشان از استحكام چندانی برخوردار نیست.
در روش مرور مستقیم حافظه مجبور به فعالیت بیشتر است و لذا قوی‌تر و مسلط‌تر بر محفوظات می‌شود، اما در روش استماع نوار حافظه آنچه را می‌شنود، مرور می‌كند و بر اثر استماع زیاد، حفظ سطحی حاصل می‌شود كه بسیار شكننده و ضعیف است.
برای حفظ شماره آیه می‌توان همراه حفظ هر آیه، شماره آن را نیز به خاطر سپرد، به این گونه كه وقتی آیه را به منظور حفظ كردن می‌خوانید و تكرار می‌كنید، شماره آیه را نیز در ذهن مرور و تكرار كنید. حفظ شماره آیه هر چند زحمت بیشتری دارد، اما دارای فواید زیادی است. یكی از فوایدش آن است كه گاهی اگر آیه را فراموش كنید، با یادآوری شماره آیه، خود آیه هم در ذهن حاضر می‌شود. اما حفظ شماره صفحات لزومی ندارد.
در حفظ آیات مشابه نیز با زیاد شدن محفوظات تشابه بین آنها باعث به خطا افتادن حافظ می‌شود. از این رو، برای حفظ این آیات می‌توانید رموزی هرچند بی‌معنا قرار دهید؛ مثلاً در پایان 3 آیه متوالی آیات 176 تا 178 سوره آل‌عمران، سه جمله شبیه به هم وجود دارد كه فقط در یك كلمه اختلاف دارند: وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِیمٌ (176) وَلَهُمْ عَذَابٌ ألِیمٌ (177) وَلَهُمْ عَذَابٌ مهِینٌ (178). هنگام حفظ این سه آیه اگر كلمه عام را كه از سه حرف اول سه كلمه آخر این آیات به دست می‌آید، به ذهن بسپاریم، هیچ‌گاه ترتیب آنها را فراموش نمی‌كنیم. با رمزگذاری یا دریافتن وجوه فرق آیات و كلمات مشابه، به راحتی می‌توان آنها را در حافظه تشخیص داد و هیچ‌گاه دچار سردرگمی نشد.