مقاله زیر وعكسهای بالا بقلم خود آقای دكتر پرویز ورجاوند (با كمی تعغیرات به نشانی  http://www.ichodoc.ir/p-a/CHANGED/181/html/181_2.HTM  استاد دانشگاه تهران و سرپرست هیات بررسی‏ها و كاوشهای باستان‏شناسی و بازآرائی رصدخانه مراغه  نگاشته شده است

در جریان انجام یك رشته بررسی های باستانشناسی كه در سال 1344 توسط نگارنده در منطقه آذربایجان بمرحله اجراء در آمد ضمن بازدید از بناهای ارزنده مراغه كه در نوع خود شاهكارهائی در مجموعه آثار هنری معماری ایران بشمار میروند، از تل معروف به ‹‹ رصد داشی›› واقع در خارج شهر مراغه بازدید بعمل آوردم.

بیاد میآورم كه در آن روز اوایل تابستان خوشه های گندم دیم قسم عمده سطح تپه را پوشاندیه بودند و در چند محل نیز گودالهای كم عمقی بود كه سربازان در جریان تمرین ها بعنوان سنگر ایجاد كرده بودند.

   وجود همین چاله ها و خاكهائی كه از داخل آن بیرون ریخته بودند نظر من را بوجود ویرانه هائی در محل جلب كرد. قطعه های كوچك سفالهای لعابدار، خرده آجرهای فراوان، همه و همه حكایت از وجود آثاری داشت كه بشدت ویران شده بودند و جز چند برجستگی كم ارتفاع، اینجا و آنجا چیزی دیگر از آنها برجای نمانده بود.

در آن روز سعی كردم تا ضمن جمع آوری خرده سفالها یادداشتهائی از آنجا تهیه كنم و این امید در من بوجود آمد كه شاید با انجام یك كاوش دقیق توفیق آن بدست آید تا از راز یكی از معتبرترین مركزهای علمی ایران و جهان در دورانهای كهن پرده برداشته شود. راهنمای محلی من در آن روز در پاسخ اینكه محل رصد خانه كجا است؟ من را به غرب تپه بلند ‹‹ رصد داغی›› راهنمائی كرد. در آنجا یك واحد جالب معماری صخره ای قرار داشت كه نظر هر بازدید كننده ایرا بخود معطوف میداشت. وضع خاص و مشكل توجیه كاربرد واحد مزبور و اینكه برفراز تپه نشانه ای از واحدهای رصد خانه بچشم نمیخورد سبب گردیده بود تا از سالها پیش این محل را بعنوان ‹‹ رصد خانه›› بشناسند. تا جائیكه در سالهای 17 – 1316 شمسی در زمان استانداری شادروان كاظمی نسبت به تمیز ساختن محوطه مقابل این واحد و سپس ایجاد راهی برای رسیدن بمقابل آن اقدام میكنند و روزنامه ها اعلام میدارند كه محل رصد خانه مراغه برای بازدید مردم و علاقه مندان آماده شده است.

  موقع خاص و شكل جالب این واحد در اولین برخورد توجه هر بازدید كننده ایرا بخود مشغول میدارد و طبیعی بود كه نظر من را نیز بخود جلب ساخت و سالها بعد كه كار حفاری در تپه رصد خانه را آغاز كردیم در این محل نیز به كاوش پرداختیم تا چگونگی آن و كاربردش را روشن ساخته باشیم.

در پی بررسی مزبور تلاش من برای فراهم ساختن موجبات انحام یك بررسی بنیادی و انجام حفاری در محل آغاز گردید و سرانجام توفیق آن بدست آمد تا در سال 1351 خورشید با استفاده از اعتبارات دانشگاه آذر آبادگان كه از سوی وزارت علوم و آموزش عالی در اختیار اینجانب گذارده شد، كار بررسی و كاوش را در آن محل آغاز كنم. بعد از اولین فصل ادامه كار برای دو سال به عهده تعویق افتاد و بار دیگر در سالهای 1354 و 1355 دو فصل دیگر كاوش و بررسی در سطح و دامنه تپه صورت گرفت كه منجر به روشن ساختن كلیه واحدهای سطح وبخش اساسی و عمده واحدهای دامنه تپه گردید.

  در طول سه فصل كاوش و بررسی دوست ارجمند وگرامی آقای علی اكبر سرفراز باستانشناس سخت كوش و آگاه وطنمان به نمایندگی از سوی وزارت فرهنگ و هنر با من همكاری نزدیك و همه جانبه داشته اند كه لازم میدانم صمیمانه از همكاریشان سپاسگزاری كنم. دیگر همكاران عزیز من در این سه فصل عبارت بودند از آقای بختیاری در فصل اول، آقایان مرتضوی و حیدریی باستانشناسان جوان و صمیمی در فصل دوم، وبالاخره آقایان حاتم و مرتضوی در فصل سوم. از فرصت استفاده میكنم و بار دیگر از همكاری همه این عزیزان صمیمانه سپاسگزاری میكنم و آرزوی آن دارم كه بار دیگر پژوهش های علمی توفیق بهره یافتن از همكاریهای دوستانه و با ارزش آنها را بدست آورم. همچنین لازم میدانم از دانشگاه آذرآبادگان بمناسبت فراهم ساختن اعتبار و وسایل كار كه انجام این پژوهش و كاوش را میسر گردانید نیز تشكر نمایم و آرزومند آن باشم كه دیگر واحدهای دانشگاهی ایران نیز با احساس مسئولیت در قبال شناسائی جامع محل های باستانی و تاریخی منطقه ای كه بدان وابسته میباشند، اقدام دانشگاه آذر آبادگان را سرمشق قرار دهند و با تأمین اعتبار لازم موجبات انجام یك رشته فعالیتهای پژوهشی علمی را فراهم سازند.

اینك با توجه به مقدمه بالا به معرفی اجمالی آثار یافت شده در این سه فصل بررسی و كاوش میپردازد.

   اشاره ای به پیشینه كارهای نجومی در ایران:

پیش از آنكه گزارش مزبور را عرضه داریم با توجه به اهمیت وسابقه تحقیقات نجومی در ایران بی مناسبت نخواهد بود تا اشاره ای بآن بنمائیم. باشد كه جوانان این سرزمین با آگاهی از گذشته غنی و شكوهمند علمی سرزمین خویش، احساس حقارت و ناچیز بودن را در برابر ملتهای صاحب تكنیك جهان از خود دور سازند و بخود آیند وبكوشند تا فاصله زیادی را كه با دیگران دارند با تلاش خستگی ناپذیر پرسازند. برای آنكه در این جهاد توفیق لازم بدست آید باید مردم را به اهمیت و اعتبار علیم گذشته شان آگاه ساخت تا بدانند برخلاف آنچه كه بآنها تلقین شده و میشود، در گذشته چون امروز ریزه خوار خوان علیم و فنی دیگران نبوده اند و بهمان اندازه كه از دیگران كسب میكردند، خود نیز میآفریدند و به اندوخته علم جهان میافزودند.

به شهادت مدارك و اشاره هائی كه در برخی از كتابهای كهن و مذهبی مربوط به پیش از اسلام وجود دارد، میدانیم كه از دورانهای بسیار كهن مسئله ستاره شناسی و تحقیقات فلكی در سرزمین ایران رایج بوده و جمعی از دانشمندان و برخی از شخصیت های مذهبی به بررسی و پژوهش در امر نجوم اشتغال داشته اند.

   آنهائی كه با آئین مهر و خصوصیات جامعه روحانی این مذهب آشنائی دارند، آگاهند كه امر تحقیقات نجوم و ستاره شناسی در این آئین و بین پیروان آن جایگاهی بلند داشتها ست، چنانكه نشانه های آنرا در ‹‹سمبل›› هائی كه از این مذهب بجای مانده میتوان بازیافت. تحقیقات و بررسی های نجومی از حدود هزاره دوم پیش از میلاد ببعد در سطحی وسیعتر و با بینشی هر چه علمی تر ادامه یافت تا جائیكه در دوران اشكانی و بخصوص ساسانی داشنمندان این رشته به كشف بسیاری از مسائل پر ارج علمی نائل آمدند چنانكه به اعتباری از نصف النهار نیمروز در سیستان بعنوان اكتشافی پر ارزش از نظر اعتبار و اهمیت محاسباتی و دقت یاد میشود.

رصد خانه مراغه

سرانجام در قرن هفتم هجری است كه اثر ارزشمند و مركز علمی بزرگ رصد خانه مراغه بنیان گذاری میشود. درباره تاریخ بنا و چگونگی ساختمان این مركز علمی با توجه به آنچه در كتابهائی چون ‹‹ جامع التواریخ رشیدی›› و ‹‹ صاف الحفره›› و ‹‹فوات الوفیات›› و نظایری آنها آمده است میتوان گفت كه بنای رصد خانه به پیشنهاد و اصرار دانشمند بزرگ عصر خواجه نصیر الدین طوسی و موافقت هلاكو در سال 657 هجری آغاز میگردد و بعد از 12 سال تلاش، نتیجه تحقیقات و بررسی های خواجه نصیر الدین طوسی و دیگر دانشمندان بلند پایه این مركز علمی چون: مؤید الدین العرض – نجم الدین كاتبی – نجم الدین دبیران قزوینی – علامه قطب الدین شیرازی – فخر الدین مراغی و چند تن دیگر در كتاب معروف به (زیج ایلخانی) انتشار یافت.

خواجه نصیر طوسی با نفوذ فراوانی كه بر هلاكو داشت او را وادار ساخت تا یك دهم درآمد مستغلات اوقاف را در سراسر مملكت برای مخارج ایجاد وادامه كار این مركز علمی منظور دارد. خواجه نصیر طوسی با استفاده از این امكان در جوار و نزدیكی برج مركزی و مجموعه علمی رصد خانه مزاغه اقدام به بنای: یك مدرسه علمی معتبر – یك كتابخانه – سرائی برای محل زندگی دانشمندان و سایر واحدهای علمی و جنبی مركز تحقیقات كرد و باین ترتیب به اعتباری بزرگترین مركز علمی سرزمینهای اسلامی را در قرن هفتم در مراغه بوجود آورد.

رصد خانه مراغه در دنیای كهن معروفیت و شهرتی فراوان داشت واین شهرت تا قرن هشتم پایدار ماند و زمانی بدست فراموشی سپرده شد كه رصد خانه ‹‹ شنبه غازان›› در تبریز و رصد خانه معروف سمرقند در سال 827 براساس طرح و ضوابط علمی رصد خانه مراغه برپا گشت و مورد استفاده قرار گرفت.

در اینكه بطور دقیق این مركز تا چه زمانی برپا بوده اظهار نظری صریح و بی چون و چرا نمیتوان كرد ولی مداركی در دست است كه دست كم این مركز تا زمان پادشاهی سلطان محمد خدا بنده نیز فعالیت داشته است. امری كه در میان تمامی رصد خانه های دنیای اسلامی و جهان تا قبل از نیمه دوم قرن شانزدهم میلادی استثنا بشمار میرود. زیرا طبق مدارك موجود، رصدخانه سمرقند كه براساس طرح وضوابط رصدخانه مراغه در قرن نهم هجری و سال 824 بنا میگردد با همه معروفیت وشهرت آن فقط حدود 30 سال فعالیت داشته است.

از زمان ویرانی این مجموعه ببعد جز در دو سه مورد اشاره ای باین محل و توصیف آن نشده است. همچنین جز دو مورد طرح و عكسی از آن دردست نیست. قدیمی ترین طرح از این محل مربوط است به كروكی مختصری كه در سال 1883 میلادی توسط ‹‹ هوتوم شیندلر›› آلمانی كشیده شده است پس از آن در سال 1276 هجری قمری نیز نقشه مختصری از سطح تپه توسط استاد ملا علی محمد اصفهانی تهیه گردید كه در شماره هفت سال 1281 روزنامه علمیه بچاپ رسید. این هر دو طرح چیزی نیست جز نشان دادن وضع ناهمواریهای سطح تپه، زیرا كه قرنها پیش از آن واحدهای معماری رصدخانه ویران و در زیر خاك پنهان شده بود و هیچ نشانه ای از آنها در دست نبود.

    مجموعه واحدهای یافت شده در سطح تپه رصدخانه مراغه

در سطح تپه رصد خانه درمجموع 17 واحد معماری بدست آم كه یكی از آنها مربوط به تأسیسات بعد از ویرانی رصد خانه وبقیه تمامی واحدهائی هستند كه در كنار هم مجموعه علمی رصد خانه مراغه را تشكیل میداده اند. این واحدها خود به دو دسته تقسیم میشوند. گروه اول آنهائی كه بطور مستقیم در كار فعالیت ها و تحقیقات نجومی مورد استفاده داشته اند و گروه دوم آنهائی كه بعنوان واحدهای وابسته مركز علمی كاربردهائی ویژه چون: كتابخانه مدرسه – كارگاه ریخته گری و ابزار سازی داشته اند. شرح یكایك واحدهای بدست آمده بحث مفصلی است كه از حوصله این نوشته بیرون میباشد از اینرو ما در صفحه های بعد به معرفی كلی و اجمالی این مجموعه وتوصیف كوتاه برخی از واحدهای آن میپردازیم.

تپه رصد خانه مراغه: تپه رصدخانه مراغه بطول 510 و عرض متوسط (میان تپه) 217 و بارتفاع 110 متر در غرب شهر مراغه واقع است. جهت طول تپه در امتداد شمالی - جنوبی قرار دارد.

مجموعه واحدهای رصدخانه مراغه در نیمه جنوبی این تپه بنا گردیده و دو قسمت تپه بوسیله دیواری بعرض حدود یك متر و طول 139 متر از یكدیگر جدا شده است.

در سمت شرق تپه نیز دیواری در جهت شمال جنوبی بطول 180 و عرض 1 متر وجود دارد در لبه غربی تپه نیز باحصار یا سنگچینی برخورد میكنیم كه پس از برخورد با انتهای دیوار شمالی ادامه پیدا میكند و تا قسمتی از نیمه دوم تپه پیش میرود.

  در این تصویر برج و راهرو مركزی برج و پلكان زیر ربع جداری دیده میشود. بمنظور حفظ باقیمانده ربع جداری چنانكه ملاحظه میگردد یك ویترین شیشه ای بر روی آن استوار گردیده است.

  همچنین در محوطه تپه با چند مسیر سنگچین كه شبكه های ارتباطی مجموعه را تشكیل میداده اند برخورد گردید.

از میان واحدهای مكشوف میتوان هفت واحد را كه جز یكی تمامی براساس طرح دایره بنیاد گرفته اند مربوط به كارها و اندازه گیریهای نجومی دانست كه میباید كاربرد دقیق علمی هر یك از آنها شناخته شود.

برج مركزی رصدخانه

در میان این واحدهای هفت گانه و به اعتبار دیگر در میان كلیه واحدهای بدست آمده در سطح تپه مهمترین و وسیع ترینشان برج مركزی رصدخانه است كه در میان مجموعه واحدهای معماری قرار گرفته است. برج مزبور به قطر داخلی 22 متر دارای دیواری به ضخامت 80 سانتیمتر میباشد. در جریان كاوش توفیق یافتن طرح كامل برج بدست آمد. ورودی برج در جانب جنوبی قرار دارد كه بكمك دو سكوی سنگی در دو طرف ورودی مشخص میباشد. در برابر ورودی راهروئی بعرض 10/3 متر در جهت شمال جنوبی قرار دارد كه مهم ترین بخش رصدخانه مراغه را تشكیل میدهد. در وسط این راهرو با باقیمانده یك سكوی پله مانند كه با نظمی خاص بطرف بالا امتداد مییافته و تا مركز ادامه داشته برخورد میكنیم.

بر روی این سكو با قسمتی از یك ناوسنگی یا ‹‹ ربع جداری›› كه مهم ترین واحد قراول روی و اندازه گیری در بین مجموعه واحدهای رصدخانه است برخورد میكنیم. در وضع حاضر از این اثر مهم 55/5 متر آن برجا است كه با اندازه گیریهای لازم و انجام محاسبه، طول شعاع آن حدود 10/18 متر میشود.

  در دو سوی راهرو مركزی با شش اطاق برخورد میشود كه بجز دو اطاق كوچك واقع در سمت شمال و جنوب بقیه دارای شكل هندسی مستطیل بوده و در جهت طولی در وسط اختلاف سطحی برابر 25 سانتیمتر در آنها دیده میشود.

درباره ارتفاع برج، وضع كامل و دقیق داخل آن و بالاخره تعداد طبقه ها و تزیینات خارجی آن با توجه به آثار ناچیز بدست آمده اظهار نظری اساسی وبی چون و چرا نمیتوان كرد. همین قدر با توجه به طول ربع جداری و قطر برج میتوان گفت كه ارتفاع اصلی برج باید بین 20 تا 25 متر بوده باشد و در چنین صورتی دست كم نمای برج میباید به چهار طبقه تقسیم شده باشد.

مصالحی كه در بنای برج كار گرفته شده عبارتست از: سنگ قلوه و لاشه – سنگ های تراش برای ازاره – خارجی و داخلی – سنگهای تراش بزرگ برای ورود برج، آجر در سه اندازه مختلف – ملاط و اندود گچ، كاشیهای رنگی و لعابدار در سه طرح و نوع مختلف – سنگ های حجاری شده و نقش دار – آجرهای نقش دار تزیینی – براساس قطعه های تزیینی بدست آمده وبا توجه به یكی دو متن تاریخی در زمینه توصیف این برج بخصوص قصیده معروف ‹‹ قاضی القضات اصفهانی›› میتوان گفت كه برج رصد خانه مراغه دارای نمائی پرشكوه و چشم گیر بوده و تزیینات داخل آن كه براساس ضوابط نجومی و صورفلكی صورت گرفته بود از زیبائی خیره كننده ای بهره مند بوده است.

  قطعه ای از كاشیهای نقش دار مربوط به كتبیه بزرگ نمای خارجی برج مركزی كه در جریان كاوش بدست آمده است. زمینه كار سفید مایل به كرم، نقش های گیاهی برنگ قهوه ای و نوشته های برجسته كتبیه برنگ لاجوردی.  تصویر یك قطعه كاشی مربوط به تزیینات رصدخانه مراغه كه در جریان كاوش با آن برخورد گردیده است.  تصویر یكی از پنج واحد مدور رصدخانه مراغه واقع در جنوب برج مركزی. این اثر و دیگر واحدهای دایره شكل بدست آمده در سطح تپه در زمینه اندازه گیری ها و تحقیقات مختلف نجومی مورد استفاده داشته اند. 

  واحدهای مدور پنج گانه

در جنوب، جنوب شرقی و شمال شرقی برج مركزی رصدخانه مراغه پنج واحد مدور كشف گردید كه هر یك بطور مستقیم در كار پژوهشهای نجومی مورد استفاده داشته اند و ابزارهائی بر روی آنها استوار میشده است در این باره تنها و جالبترین متن و مدرك كتاب ارزنده ‹‹ عرضی›› مربوط به شرح آلات رصد است. وسایل مزبور كه باحتمال در محل این واحدها نصب میشده عبارت بوده اند از:

ذات الحلق دات الشعبتان – آلت مخصوص تعیین میل دائره البروج – آلت مخصوص برای تعیین مواقع اعتدالین – آلت مخصوص اندازه گیری كسوفات – ربع متحرك برای اندازه گیری مختصات افقی ستارگان – آلت ظلی عظیمه – آلت كامله .

كتابخانه

در گوشه شمال غربی نیمه جنوبی تپه واقع در زیر حصار شمال محوطه رصد خانه بنای جالبی بمساحت 330 متر مربع بدست آمده كه با توجه به جنبه های مختلف امر میتوان آنرا كتابخانه مجموعه دانست.

  متون مختلف تاریخی درباره كتابخانه رصدخانه مراغه همه از اثری یاد میكنند كه عظمت آن بی سابقه بوده است. زیرا كه آنرا گنجینه ای شامل 400000 جلد كتاب یاد كرده اند. آنچه كه ما در این محل یافته ایم و با توجه به طرح و وضع كلی بر آن نام كتابخانه گذارده ایم، واحدی است كه بهیچوجه گنجایش در برگرفتن یك دهم چنین رقمی را هم ندارد. درباره طرح این واحد جا دارد یادآور شویم كه از یك نقشه جالب و به اعتباری استثنائی برخوردار است. از جمله آنكه در نقشه این بنا به گونه ای هنرمندانه دو كلمه ‹‹ الله›› و ‹‹علی›› را نقش انداخته اند. موردی كه شاید بتوان آنرا بی سابقه دانست.

مصالح مورد استفاده برای بنای این اثر عبارتست از: خشت و آجر همراه با ملاط گل. با توجه به وضع كلی بنا چنین میتوان گفت كه دارای پوشش مسطح بوده است.

كارگاه ریخته گری

در میان دیگر واحدهای مكشوف در سطح تپه، با بنائی برخورد گردید كه با توجه به طرح وتقسیمات داخلی ومواد بدست آمده می توان آنرا كارگاه ریخته گری و تهیه ابزار فلزی دانست. منابع تاریخی با صراحت باین امر اشاره دارند كه ‹‹ عرضی›› دانشمند معروف و نویسنده كتاب معتبر شرح آلات رصد خانه مراغه كار ساختن ابزار و آلات فلزی را در محل مجموعه علمی رصدخانه مراغه انجام میداده است.

مدرسه یا مدرس مجموعه علمی

جنوبی ترین اثر مكشوف در سطح تپه رصدخانه را بنای به نسبت بزرگی تشكیل میدهد كه در عین نارسائی از نقشه ای جالب برخوردار است و باحتمال باید بعنوان مدرسه یا مدرس و یا تالار آموزش مجموعه مورد استفاده میداشته است. این تنها بنای مجموعه است كه عمده مصالح آنرا آجر تشكیل میدهد.

لازم به یادآوری است كه بنا بر متن های تاریخی مدرسه موجود در مجموعه علمی رصدخانه مراغه دارای آنچنان معروفیتی بوده كه حتی از چین نیز دانشجویانی برای تحصیل در زمینه‏های: ریاضی، فیزیك و نجوم بسوی آن رو میآورده اند.

واحدهای دیگر

درباره مورد استفاده و كاربرد دیگر واحدهای بدست آمده در سطح تپه جا دارد تا انجام بررسی های وسیع و همه جانبه از اظهار روشن خود داری شود.

بطور كلی باید یادآور شویم كه برای مشخص ساختن شكل اصلی و كاربرد اكثر واحدهای بدست آمده ایجاب میكند تا از معدود متخصصان نجوم كهن یاری گرفته شود.

اشیاء بدست آمده در سه فصل كاوش

در جریان كاوش های سطح و دامنه تپه در طی سه فصل حفاری بجز پلان واحدهای معماری، اشیاء چشم گیری بدست نیامد. آنچه نیز كه در واحدهای مختلف بدست آمد بیشتر بصورت قطعه های شكسته و بسیار كوچك بود، چنانكه از میان هزاران قطعه قطعه سفالهای شكسته فقط چند ظرف سفالی به نسبت كامل در دست میباشد.

در میان اشیاء یافت شده بیش از هر چیز قطعه كاشی های كتیبه دار و نقش دار، آجرهای نقش دار قالبی و سنگ های حجاری شده دارای اهمیت فراوان هستند. زیرا كه بیاری این قطعه ها میتوان درباره جنبه های تزیینی آثار معماری مكشوف در سطح تپه اظهار نظر كرد و با انجام مقایسه میان آنها و دیگر آثار معماری دوران ایلخانی اطلاعات جامع تری در زمینه معماری آن محل و آن زمان بدست آورد.

در جریان حفاری تا كنون با هیچگونه شیئی كه در كارهای نجومی كاربردی داشته باشد برخورد نشده و این میرساند كه قبل از متروك شدن رصد خانه كلیه لوازم و ابزار علمی و فنی آن به رصدخانه ها و مراكز علمی دیگر انقال یافته است. در حال حاضر از میان همه ابزار و آلات نجومی كه در رصدخانه مراغه قرار داشته یك كره فلزی را میشناسیم كه بر آن صور فلكی نقش بسته است. این كره در قرن هفتم هجری قمری در مراغه ساخته شده و امروز در مزوه ‹‹درسدن›› آلمان شرقی قرار دارد.