خواجه نصیر الدین طوسی بنیان گذار رصدخانه مراغه و همكاران دانشمند او:

از آنجا كه میان نام رصدخانه مراغه و نام دانشمند بزرگ ایرانی خواجه نصیر الدین طوسی بنیان گزار این مركز بزرگ علم یپیوندی نا گسستنی وجود دارد ایجاب میكند تا به اختصار درباره زندگینامه این چهره درخشان تاریخ علم ایران و جهان چند سطری نوشته آید. خواجه نصیر الدین طوسی در سال 597 هجری قمری در جهرود قم یا در طوس دیده برجهان میگشاید. نزد پدر و دائی خود و سپس فریدالدین داماد نیشابوری به كسب علم میپردازد. علم ریاضی را نزد كمال الدین محمد حاسب و دیگر معارف زمان را نزد بزرگانی چون: قطب الدین مصری – كمال الدین یونس موصلی و ابوالسادات اصفهانی تلمذ میكند و تا اینكه خود جایگاهی والا مییابد و باو لقب ‹‹استاد البشر›› میدهند. مدت زمانی در قهستان در دستگاه ‹‹ ناصر الدین›› از سران اسماعیلیه بسر میبرد و به كار تحقیق میپردازد سپس ناصر الدین او را به نزد ‹‹ علاء الدین محمد›› هفتمین خلیفه حسن صباح به قلعه الموت میفرستد و او تا پایان كار ‹‹ ركن الدین خورشاه›› آخرین فرمانروای اسماعیلی در آنجا میماند و بكار تحقیق و پژوهش میپردازد. بقولی در زمان حمله هلاكو به قلاع اسماعیلیه، خورشاه بنا بر صوابدید خواجه نصیر كه مقاومت را بی فایده میدیده خود را تسلیم میسازد. هلاكو كه از مدت زمانی پیش با نام خواجه نصیر آشنا بوده مقدم او را گرامی میشمارد و خواجه از مقربان و معتمدان دربار و به تعبیری وزیر او میگردد. خواجه نصیر الدین چنان موقع و نفوذی نزد هلاكو مییابد كه سرانجام بر اثر تدبیر او دستگاه خلافت عباسیان برچیده میشود. پس از فتح بغداد و انتخاب مراغه به پایتختی توسط هلاكو نصیر الدین با اتكاء بر موقع ممتاز خویش موجبات آنرا فراهم میسازد تا با ایجاد مركز علمی تحقیقات نجومی رصدخانه مراغه، بدنبال مدت زمانی فترت علمی در پی یورش مغول، بار دیگر فعالیت های علمی و پژوهشی در سطحی وسیع و كم سابقه و با امكاناتی چشم گیر از سر گرفته شود.

خواجه نصیر الدین گذشته از گردآوری كتابها و مدارك علمی و آلات رصد در یان مركز توفیق آن مییابد تا چهره های درخشانی چون: مؤید الدین العرضی – نجم الدین كاتبی – محی الدین اخلاطی – نجم الدین دبیران – قطب الدین شیرازی – فخر الدین مراغی و … را كه هر یك از جمله دانشمندان بزرگ ومعتبر زمان بودند بهمكاری فرا خواند. خواجه نصیر بیاری این دانشمندان و گروهی دیگر توفیق آن یافت تا یكی از معتبر ترین مراكز مشهور علمی وتحقیقاتی و آموزشی جهان را تا پیش از بنیاد گرفتن دانشگاه های مغرب زمین بوجود آورد. چنانكه گفته شد خواجه نصیر با نفوذ فراوانی كه در دستگاه حكومتی ایلخانان داشت این امكان را بدست آورد تا یكدهم از در امد اوقاف مملكت را به مخارج این مركز بزرگ پژوهشی اختصاص دهد و موجبات آنرا فراهم سازد تا دانشمندان و دانشجویان با بهره مند شدن از امكانات مناسب به كار پژوهش، آموزش و دانش اندوزی سرگرم باشند.